Για δεκαετίες, η έννοια της ποινικής ευθύνης συνδεόταν αυστηρά με το πρόσωπο. Μόνο φυσικά πρόσωπα μπορούσαν να καταστούν υπεύθυνα ενώπιον του ποινικού δικαστηρίου. Ωστόσο, η εποχή της αυστηρής ατομικής ευθύνης δείχνει να έχει παρέλθει, καθώς οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες οδήγησαν σε έναν νομικό μετασχηματισμό: σήμερα, δεν είναι σπάνιο να βλέπουμε στο εδώλιο όχι μόνο πρόσωπα, αλλά και εταιρείες – και κυρίως, ανώνυμες εταιρείες.

Η ιδέα ότι μια εταιρεία – ένα «νομικό πρόσωπο» χωρίς φυσική υπόσταση – μπορεί να κατηγορηθεί ποινικά, εξακολουθεί να προκαλεί αντιδράσεις. Πώς μπορεί κάτι που δεν έχει βούληση, συνείδηση ή ηθική κρίση να τελεί ποινικά αδικήματα; Η απάντηση είναι ότι, αν και δεν έχει «ψυχή», έχει δομή, εκπροσώπους που ενεργούν για λογαριασμό της και – το σημαντικότερο – δύναμη επιρροής στο κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον.

Η ποινική ευθύνη των νομικών προσώπων, και ειδικά των ανωνύμων εταιρειών, εισήχθη στο ελληνικό δίκαιο κυρίως μέσω της ανάγκης συμμόρφωσης με ευρωπαϊκές και διεθνείς υποχρεώσεις. Η λογοδοσία για υποθέσεις διαφθοράς, ξέπλυμα χρήματος και φορολογική απάτη κατέστησε αναγκαία την επέκταση της ποινικής δίωξης και στα νομικά πρόσωπα. Πλέον, το ελληνικό νομικό πλαίσιο προβλέπει τη δυνατότητα επιβολής ποινών όπως χρηματικά πρόστιμα, αποκλεισμό από δημόσιες συμβάσεις ή ακόμη και διάλυση της επιχείρησης.

Όμως, πέρα από τη θεωρητική πρόβλεψη, τίθεται ένα κρίσιμο ερώτημα: ποιος τελικά πληρώνει το τίμημα όταν μια επιχείρηση καταδικάζεται; Στις περισσότερες περιπτώσεις, όχι αυτός που διέπραξε την πράξη, αλλά οι εργαζόμενοι, οι μέτοχοι, οι πελάτες και – ενίοτε – η ίδια η αγορά. Η υπερβολική ποινικοποίηση των εταιρικών δραστηριοτήτων μπορεί, εν τέλει, να λειτουργήσει ως μπούμερανγκ για την οικονομία.

Γι’ αυτό και απαιτείται λεπτή ισορροπία. Η απόδοση ποινικής ευθύνης σε μια ανώνυμη εταιρεία οφείλει να είναι στοχευμένη, τεκμηριωμένη και δίκαιη. Πρέπει να αξιολογείται ο βαθμός εσωτερικού ελέγχου, οι πολιτικές συμμόρφωσης, καθώς και η βούληση της διοίκησης για πρόληψη και αποτροπή παρανομιών.

Ταυτόχρονα, η ποινική ευθύνη των νομικών προσώπων δεν πρέπει να λειτουργεί ως πρόσχημα προστασίας για τα φυσικά πρόσωπα που πίσω από τον νομικό μανδύα της εταιρείας, λαμβάνουν τις αποφάσεις και διαπράττουν τα αδικήματα. Η διατήρηση της προσωπικής ευθύνης είναι θεμελιώδης για την αποτροπή της ατιμωρησίας.

Καταληκτικά επί του ζητήματος, η είσοδος των επιχειρήσεων στο πεδίο της ποινικής ευθύνης συνιστά μια νέα εποχή δικαίου: πιο ρεαλιστική, πιο λειτουργική, αλλά και πιο απαιτητική – όχι μόνο για τους νομικούς, αλλά και για τους οικονομολόγους και τα ίδια τα στελέχη της αγοράς. Όσο η ανώνυμη εταιρεία μπορεί να γίνει κατηγορούμενη, τόσο πιο επιτακτική καθίσταται η ανάγκη για υπεύθυνη εταιρική διακυβέρνηση και συνειδητή επιχειρηματικότητα.