1.Η φετινή Ευρωπαϊκή Ημέρα Δικηγόρου (25 Οκτωβρίου) ήταν αφιερωμένη από τη CCBE στη συνέχεια της Δικαιοσύνης και στο σεβασμό των ατομικών δικαιωμάτων εν καιρώ πανδημίας. Ποιες ακριβώς δράσεις ανέλαβε η CCBE στην κατεύθυνση αυτή και ποιες παρεμβάσεις τυχόν έχει κάνει;

Ως πιο σημαντικές δημόσιες παρεμβάσεις μας θεωρώ τις τρεις Διακηρύξεις που εκδώσαμε, δύο τον Μάϊο και μία τον Ιούνιο του 2020,  η πρώτη για τους συστημικούς κινδύνους για το κράτος δικαίου την εποχή της πανδημίας και οι δύο επόμενες για την επανεκκίνηση της λειτουργίας της Δικαιοσύνης στην Ευρώπη.

Τις θέσεις μας τις γνωστοποιήσαμε στους ευρωπαϊκούς θεσμούς, ιδίως στην Επιτροπή της Ε.Ε.. Απευθυνθήκαμε προσωπικά στην Πρόεδρο της Επιτροπής Ursula Von Der Leyen, στην αρμόδια Αντιπρόεδρο για τις Αξίες και τη Διαφάνεια Vera Jourova και, βέβαια, στον Επίτροπο Δικαιοσύνης Didier Reynders, επισημαίνοντας την ανάγκη να διαφυλαχθούν στην εποχή της πανδημίας το κράτος δικαίου και τα θεμελιώδη δικαιώματα (των οποίων η σημασία για τους αδύναμους ίσως είναι ακόμη μεγαλύτερη απ΄ ο,τι σε κανονικές συνθήκες), με κυριότερο βέβαια ζητούμενο για μας την διασφάλιση του δικαιώματος πρόσβασης των πολιτών στη Δικαιοσύνη, η οποία έχει ως αναπόσπαστο στοιχείο το δικαίωμα πρόσβασης σε δικηγόρο. Συναφές με το ουσιαστικό περιεχόμενο του δικαιώματος πρόσβασης στη Δικαιοσύνη είναι και το θέμα του κόστους αυτής της πρόσβασης, γι αυτό ξαναζητήσαμε την επανεξέταση της επιβολής ΦΠΑ στις δικαστικές πράξεις. Ταχθήκαμε υπέρ της αξιοποίησης της τεχνολογίας στις δικαστικές διαδικασίες προκειμένου να διευκολυνθεί η συνέχιση της λειτουργίας της Δικαιοσύνης και να προστατευθεί η υγεία όλων των εμπλεκομένων, όπου όμως η χρήση των νέων τεχνολογιών δεν αναιρεί την ορθή απονομή της δικαιοσύνης, συνοδευόμενη πάντοτε από τις αναγκαίες εγγυήσεις. Τέλος, ζητήσαμε στήριξη των δικηγόρων από ευρωπαϊκούς και εθνικούς πόρους.

Παρεμβάσεις κάναμε και γι άλλα, ειδικότερα θέματα, μετά από σχετικές έρευνες που διεξάγαμε, όπως οι συνέπειες της πανδημίας στις δικηγόρους-μητέρες, οι οποίες διαπιστώσαμε ότι βρέθηκαν σε κατάσταση ανισότητας (ή, σε ορισμένες χώρες, ακόμη μεγαλύτερης ανισότητας) και χρήζουν ειδικών μέτρων στήριξης, η υποχώρηση των εγγυήσεων του κράτους δικαίου στις διαδικασίες ασύλου κλπ.

Ακόμη, οργανώσαμε φέτος την Ευρωπαϊκή Ημέρα Δικηγόρου αφιερωμένη στα δύο αυτά σπουδαιότερα για μας ζητήματα, την συνέχιση της λειτουργίας της Δικαιοσύνης και την ανάγκη σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Αυτά επιγραμματικά μέχρι τώρα. Παρακολουθούμε διαρκώς τις εξελίξεις, έτοιμοι να παρέμβουμε δημόσια όποτε χρειαστεί, έχοντας συστήσει μία ειδική Ομάδα Εργασίας με αποκλειστικό αντικείμενο τη συνεχή παρακολούθηση και μελέτη των επιπτώσεων της πανδημίας είτε στη λειτουργία της Δικαιοσύνης είτε, γενικότερα, στο επάγγελμά μας.

2.Στην Ελλάδα η πανδημία επέφερε αμέσως και κλείσιμο δικαστηρίων. Ήδη, δε, βιώνουμε τη 2η φάση αυτής, με τα συνεπακόλουθα της και στη Δικαιοσύνη. Στις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης έκλεισαν ομοίως τα Δικαστήρια ή συνέχισαν, υπό όρους, τη λειτουργία τους;

Κατά την πρώτη φάση της πανδημίας στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης τα δικαστήρια ουσιαστικά διέκοψαν την κανονική λειτουργία τους, πλην των επειγουσών υποθέσεων, ενώ πολλές διαδικασίες λάμβαναν χώρα από απόσταση, με videoconference ή εγγράφως. Ακόμη και όπου αυτό δεν αποφασίστηκε επίσημα, στην πράξη η πλειονότητα των υποθέσεων ματαιώθηκε ή αναβλήθηκε (πχ αυτό συνέβη στη Σουηδία για το 70% περίπου του συνόλου των δικών).

Από τον Μάϊο και μετά σταδιακά η Δικαιοσύνη ξανάρχισε να λειτουργεί παντού και αυτό συνεχίζει να ισχύει και σήμερα, παρόλο που βρισκόμαστε σε μια νέα έξαρση της πανδημίας, σε πολλές χώρες μάλιστα πιο έντονη κι από την πρώτη. Η διαφορετική αυτή πλέον αντιμετώπιση συνδέεται με μια θεμελιώδη διαπίστωση, η οποία ενίοτε διαφεύγει της προσοχής εδώ στη χώρα μας. Ότι δηλαδή η Δικαιοσύνη δεν είναι μία ακόμη δημόσια υπηρεσία, αλλά μία από τις τρεις αλληλοεξαρτώμενες εξουσίες/λειτουργίες της δημοκρατίας. Η ανάγκη συνέχισης της λειτουργίας της δεν προκύπτει μόνο από την ανάγκη συνέχισης της δικαστικής επίλυσης των διαφορών (οι οποίες φυσικά δεν παύουν να υφίστανται και να αναπαράγονται εν καιρώ πανδημίας) και ικανοποίησης του θεμελιώδους δικαιώματος πρόσβασης στη Δικαιοσύνη. Προκύπτει κυρίως διότι οποιαδήποτε έλλειψή της, οποιαδήποτε αναστολή της λειτουργίας της, συνεπάγεται αυτόματα ανωμαλία, κρίσιμη ανισορροπία, στην οργάνωση της Πολιτείας. Όπως δηλαδή δεν νοείται να σταματήσουν να λειτουργούν λόγω της πανδημίας η νομοθετική εξουσία (η λειτουργία του Κοινοβουλίου) ή η εκτελεστική εξουσία (η δημόσια διοίκηση), έτσι δεν νοείται να μη λειτουργεί η Δικαιοσύνη, η οποία αποτελεί το αναγκαίο από την αρχιτεκτονική του πολιτεύματος διαρκές θεσμικό αντίβαρο για τη λειτουργία των άλλων δύο. Κράτος δικαίου χωρίς λειτουργία της Δικαιοσύνης δεν υφίσταται, είναι δε κρίμα που κάποιοι υποβιβάζουν τη Δικαιοσύνη σε λογικές δημοσιοϋπαλληλίας και σε συνακόλουθες συνδικαλιστικές αντιλήψεις και πρακτικές. Για όλους αυτούς τους λόγους άλλωστε και μεις ως CCBE θέτουμε ως πρώτο ζητούμενο τη συνέχιση της λειτουργίας της Δικαιοσύνης.

3.Βασικό ζήτημα συζήτησης και διαμάχης υπήρξε σε εμάς κατά το προηγούμενο χρονικό διάστημα η ανεπαρκής οικονομική στήριξη των δικηγόρων από την κυβέρνηση, σε αντίθεση με ό,τι έγινε σε άλλες χώρες. Καταρχάς είναι αλήθεια ότι οι δικηγόροι σε άλλες χώρες στηρίχθηκαν πολύ περισσότερο;

Υπήρξαν χώρες όπου η οικονομική στήριξη των δικηγόρων ήταν μεγαλύτερη απ΄ ό,τι στη χώρα μας, συνήθως στο πλαίσιο των γενικότερων μέτρων που λήφθηκαν στις χώρες αυτές για την στήριξη των επαγγελματιών. Σε χώρες όπως η Γερμανία, κριτήριο για το ύψος της οικονομικής ενίσχυσης ήταν το ποσοστό μείωσης των εισοδημάτων σε σχέση με το αντίστοιχο χρονικό διάστημα του προηγούμενου έτους (το ίδιο ίσχυσε και στην Ισπανία αλλά η οικονομική ενίσχυση εκεί δεν ήταν ανάλογα υψηλή, αλλά κυμάνθηκε σ΄ ένα προκαθορισμένο πλαίσιο, κάποιων εκατοντάδων ευρώ). Αλλού οικονομική στήριξη δεν υπήρξε καθόλου.

Ως προς την παροχή οικονομικής στήριξης προς τους δικηγόρους από τις κυβερνήσεις, έχει ενδιαφέρον να πω ότι η Επιτροπή της Ε.Ε. διευκρίνισε, πρώτον, ότι αυτή επαφίεται στη διακριτική ευχέρεια των κρατών-μελών (χρησιμοποιώντας είτε εθνικούς είτε ευρωπαϊκούς πόρους που προορίζονται για την αντιμετώπιση των συνεπειών της πανδημίας) και, δεύτερον, ότι η όποια στήριξη των δικηγόρων από μία κυβέρνηση δεν αποτελεί απαγορευμένη κρατική ενίσχυση.

Πέραν της οικονομικής ενίσχυσης, σε πολλές χώρες οι Δικηγορικοί Σύλλογοι παρείχαν υποστήριξη στα μέλη τους με διάφορους τρόπους, όπως η μείωση όλης ή μέρους της ετήσιας συνδρομής (στο ΗΒ επεστράφη το 50%), η διενέργεια δωρεάν της υποχρεωτικής ετήσιας εκπαίδευσης (από απόσταση βέβαια) κλπ.

4.Βεβαίως, η λειτουργία της Δικαιοσύνης υπό αυτές τις συνθήκες απαιτεί την ύπαρξη και ορθή λειτουργία της ηλεκτρονικής δικαιοσύνης. Είναι γνωστό ότι η Ελλάδα είναι ουραγός σε αυτό, αν και γίνονται κάποια βήματα. Υπάρχουν δράσεις και πρωτοβουλίες της CCBE για την επέκταση της ηλεκτρονικής δικαιοσύνης, μέσω των οποίων θα μπορούσε να επεκταθεί ο θεσμός της και στη χώρα μας;

Είναι αναμφισβήτητο ότι η ηλεκτρονική δικαιοσύνη θα καταλαμβάνει ολοένα και μεγαλύτερο χώρο στη λειτουργία της Δικαιοσύνης και στις δικαστικές διαδικασίες. Αν θέλουμε να είμαστε ρεαλιστές και να μιλάμε με τη γλώσσα της αλήθειας στους δικηγόρους, η προετοιμασία και η προσαρμογή καθενός ενόψει αυτής της πραγματικότητας, η προσαρμογή και η προετοιμασία στο επίπεδο της γνώσης, του εξοπλισμού, αλλά και της νοοτροπίας, πολύ σύντομα, τολμώ να πω σε χρόνο πολύ μικρότερο της δεκαετίας, θ΄ αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση παραμονής του στο επάγγελμα. Αυτό είναι μια πραγματικότητα, την οποία θ΄ αποτελούσε ουτοπία ν΄ αρνηθούμε. Ως συλλογικοί φορείς των δικηγόρων μπορούμε και οφείλουμε να επιδιώξουμε αφενός η πραγματικότητα αυτή να διέπεται από τους κανόνες που πρέπει να συνεχίζουν να διέπουν την απονομή της Δικαιοσύνης και, αφετέρου, να προετοιμάσουμε κατάλληλα τα μέλη μας, κυρίως παρέχοντας τους εκπαίδευση και  ενημέρωση. 

Το δεύτερο ανήκει κυρίως στην ευθύνη των Δικηγορικών Συλλόγων. Ως CCBE είμαστε πολύ ενεργοί στο πρώτο, συμμετέχοντας πρωταγωνιστικά στις διαβουλεύσεις της Επιτροπής για ό,τι σχετίζεται με την ηλεκτρονική δικαιοσύνη και τις σχετικές δράσεις της, με κορυφαία βέβαια την τρέχουσα μεγάλη ευρωπαϊκή πρωτοβουλία για την τεχνητή νοημοσύνη. Αλλά και πέρα από τις διαβουλεύσεις της Επιτροπής, με δική μας πρωτοβουλία, για τα ειδικότερα ζητήματα που δημιουργούνται από την εισαγωγή της νέας τεχνολογίας, θεματικά ή ανά τομέα (πχ ποινικό δίκαιο), διαμορφώνουμε πλαίσιο θέσεων, με βασικές αρχές, αναλυτικές επισημάνσεις, κλπ. Οι θέσεις μας είναι ευπρόσδεκτες και λαμβάνονται υπ΄ όψιν από τους ευρωπαϊκούς θεσμούς που ασχολούνται με τα θέματα αυτά, ήτοι, πέραν της Επιτροπής, από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το FRA και βέβαια, το Συμβούλιο της Ευρώπης, το οποίο, όπως οι δύο προαναφερόμενοι θεσμοί, έχει διατυπώσει επανειλημμένα συγκεκριμένες θέσεις σε σχέση με τις διάφορες πτυχές της ηλεκτρονικής δικαιοσύνης και, ιδιαίτερα, της τεχνητής νοημοσύνης. 

Εκτός από τα παραπάνω, έχουμε φυσικά και άλλες δράσεις. Μάλιστα, πριν από λίγες ημέρες, την 27.10.2020, στο πλαίσιο των εορτασμών για τα 60 χρόνια του CCBE, διοργανώσαμε με μεγάλη επιτυχία ένα πολύ ενδιαφέρον στρογγυλό τραπέζι, με τη συμμετοχή μεταξύ άλλων  του Επιτρόπου Δικαιοσύνης της ΕΕ Didier Reynders, της Γερμανίδας Υπουργού Δικαιοσύνης (και προεδρεύουσας αυτό το διάστημα του Συμβουλίου Υπ. Δικαιοσύνης της ΕΕ) Christine Lambrecht και του Προέδρου της Επιτροπής του Ευρ. Κοινοβουλίου για τις Ελευθερίες, τη Δικαιοσύνη και τις Εσωτερικές Υποθέσεις Juan Fernando Lopez Aguilar, με θέμα το πώς η ευρωπαϊκή προσέγγιση για την ηλεκτρονική δικαιοσύνη θα ενισχύει και δεν θα υπονομεύει την πρόσβαση στη Δικαιοσύνη (“Europe’s approach to e-Justice: How can the EU ensure that the digitalisation of justice reinforces, rather than undermines, access to justice?”)

5.Πολύ σημαντική είναι η συζήτηση για την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων εν καιρώ πανδημίας. Υπάρχει κάποια σχετική ανησυχία από τη CCBE, αλλά και από εσάς προσωπικά, για το ζήτημα αυτό; Στην Ελλάδα θεωρείτε ότι έχει γίνει επαρκής διάλογος για το θέμα;

Το ζήτημα της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι πάντοτε ένα μεγάλο ζήτημα που πρέπει να μας απασχολεί διαρκώς, πολύ περισσότερο βέβαια τώρα, την περίοδο της πανδημίας, που, όπως σας είπα ήδη, αποτελεί προτεραιότητα για τη CCBE. Χωρίς να λείπουν κάποιοι λίγοι που ενδεχομένως δεν είναι απίθανο να επιχειρήσουν να εκμεταλλευτούν τις ειδικές συνθήκες της πανδημίας για να πετύχουν πλήγμα κατά των δικαιωμάτων -και έχουμε δυστυχώς τέτοια κρούσματα πρόσφατα σε χώρες όπως η Πολωνία ή η Ουγγαρία-, η  προσωπική μου γνώμη γενικότερα πάντως είναι ότι τα δικαιώματα στις χώρες της ΕΕ δεν απειλούνται, χωρίς φυσικά αυτό να σημαίνει πως πρέπει να εφησυχάζουμε. 

Σχετικά με την Ελλάδα, η γνώμη μου είναι πως ενώ πολύ συχνά γίνονται συζητήσεις για το συγκεκριμένο θέμα, δεν είναι λίγες οι φορές που οι συζητήσεις αυτές παραβλέπουν κρίσιμες παραμέτρους, με αποτέλεσμα η επίκληση των δικαιωμάτων να δείχνει επιλεκτική και να κινδυνεύει να χαρακτηρισθεί προσχηματική. Δύο παραδείγματα: πρώτον, αυτοί που επικαλούμενοι τα δικαιώματα (τους) ζητούν το κλείσιμο των δικαστηρίων ξεχνώντας το θεμελιώδες δικαίωμα πρόσβασης στη Δικαιοσύνη και, δεύτερον, κάποιοι που ενώ επικαλούνται άλλα δικαιώματα, ξεχνούν το δικαίωμα στην υγεία και το δικαίωμα στη ζωή, το οποίο βρίσκεται στην κορυφή της πυραμίδας και πάντοτε υπερέχει οποτεδήποτε ανακύπτει σύγκρουση με άλλα. Άρα, απαντώντας στην ερώτησή σας, το πρόβλημα κατά τη γνώμη μου με τη σχετική συζήτηση στην Ελλάδα δεν είναι αν είναι επαρκής, αλλά αν είναι υπεύθυνη και ειλικρινής.

6.Τέλος, έχουμε την τιμή ως χώρα και ως ΔΣΑ να μας εκπροσωπείτε στη CCBE ως Αντιπρόεδρος, ενώ τα επόμενα 2 χρόνια αναμένεται να λάβετε και τη θέση του Προέδρου. Πολλοί ωστόσο συνάδελφοι είτε δεν γνωρίζουν καν τη CCΒΕ είτε δεν αντιλαμβάνονται τη σημασία της άμεσα για αυτούς. Απευθυνόμενος στον μέσο Έλληνα δικηγόρο τι θα του λέγατε για τη CCBE, για τη σημασία της και αν έχει να προσδοκά κάτι από αυτή τα επόμενα χρόνια;

Κατ΄ αρχήν, η τιμή είναι όλη δική μου. Θέλω να σας διαβεβαιώσω ότι από την ημέρα της εκλογής μου έτσι ακριβώς αισθάνομαι, ότι στο πρόσωπό μου εκπροσωπούνται όλοι οι Έλληνες δικηγόροι σ΄ αυτό το σημαντικό αξίωμα κι αυτό αποτελεί για μένα ύψιστη τιμή και ύψιστη ευθύνη.

Ξέρω ότι πολλοί Έλληνες δικηγόροι πράγματι δεν γνωρίζουν καν την ύπαρξη της CCBE ή τη σημασία της. Αυτό που θα τους έλεγα είναι ότι όσο ο κόσμος και η δουλειά μας αλλάζει ραγδαία, τόσο η σημασία της συλλογικής μας δράσης πολλαπλασιάζεται. Η πολυπλοκότητα των κανόνων, οι μάχες των συμφερόντων, οι σταθμίσεις, η κεντρική λήψη των αποφάσεων σε ευρωπαϊκό επίπεδο, καθιστούν τη CCBE κρίσιμο παράγοντα για το επάγγελμά μας και το μέλλον του.

Η CCBE εκπροσωπεί περισσότερους από 1,1 εκατομμύριο δικηγόρους απ΄ όλη την Ευρώπη, απ΄ όλες τις χώρες της ΕΕ και από πολλές άλλες ακόμη, 45 συνολικά. Η φωνή της είναι η φωνή τους, και είναι δυνατή, να είστε σίγουροι ότι ακούγεται εκεί που πρέπει. Αναφέρθηκα πριν στις σχέσεις της CCBE με την Επιτροπή, με την οποία έχουμε εμπεδώσει μια πολύ καλή και αμοιβαίως επωφελή σχέση. Σχέσεις έχουμε καλλιεργήσει και με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, αλλά και με το Συμβούλιο της Ευρώπης, με το οποίο έχουμε σταθερή συνεργασία, ιδίως με το CEPEJ, που εξετάζει την αποτελεσματικότητα των εθνικών συστημάτων απονομής δικαιοσύνης. Η συνεργασία της CCBE με όλους αυτούς τους ευρωπαϊκούς θεσμούς είναι πολύ σημαντική και αφορά οτιδήποτε άπτεται της Δικαιοσύνης και του κράτους δικαίου, άμεσα ή έμμεσα.  Υπογραμμίζω ότι συμμετέχουμε εδώ και χρόνια στη σύνταξη του ετήσιου EU Justice ScoreBoard, που παρουσιάζει σε μετρήσιμους δείκτες την αποτελεσματικότητα των συστημάτων απονομής δικαιοσύνης σε κάθε χώρα. Και πριν από λίγες ημέρες συμφωνήσαμε με τον επικεφαλής της αρμόδιας Διεύθυνσης της Επιτροπής κ. Emmanuel Crabit (Directorate for Fundamental Rights and Rule of Law), ο οποίος παραστάθηκε στην τελευταία συνεδρίασή μας, την 22 Οκτωβρίου, ότι θα υπάρχει συνεργασία μεταξύ μας και για τη σύνταξη του πολύ σημαντικού Rule of Law Report, της ετήσιας δηλαδή έκθεσης για την κατάσταση του κράτους δικαίου σε κάθε κράτος-μέλος της ΕΕ, η οποία φέτος εκδόθηκε για πρώτη φορά και η οποία ως γνωστόν θα συνδέεται εφεξής με τις ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις προς κάθε χώρα (τυχαίνει μάλιστα να βρίσκονται στην επικαιρότητα αυτόν τον καιρό οι σχετικές διαφωνίες της Ουγγαρίας), κάτι που ασφαλώς προσθέτει στο κύρος και στη βαρύτητα της CCBE.

Κυρίως όμως, η  CCBE είναι και θα είναι παρούσα με τον συγκροτημένο λόγο και τις απόψεις της στα κέντρα λήψης των αποφάσεων, πριν από κάθε Κανονισμό ή Οδηγία ή οποιαδήποτε απόφαση που άμεσα ή έμμεσα επηρεάζει το επάγγελμα του δικηγόρου.

Η βελτίωση της ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης κάθε δικηγόρου για όλα τα παραπάνω εξαρτάται ασφαλώς κατά κύριο λόγο από τους Δικηγορικούς Συλλόγους, αφορά όμως και την ίδια τη CCBE. Όπως είχα πει στους ευρωπαίους συναδέλφους μου κατά την παρουσίαση των υποψηφίων για τη θέση του Αντιπροέδρου και μελλοντικού Προέδρου, αντιλαμβάνομαι ως υποχρέωση της CCBE την ενίσχυση της σχέσης της με τον κάθε έναν δικηγόρο, σε κάθε γωνιά της Ευρώπης, που ξεκινά κάθε πρωί να υπερασπιστεί με βάση τον νόμο τα δικαιώματα του εκάστοτε εντολέα του, δίνοντας όλη του την ψυχή σ΄ αυτόν τον καθημερινό αγώνα. Η CCBE οφείλει να είναι δίπλα του, κι αυτό αποτελεί προσωπικό στοίχημα για μένα.